Economische groei lijkt synoniem voor vooruitgang. Als de economie groeit, wordt dat steevast gepresenteerd als goed nieuws. Stilstand is achteruitgang. Toch klinkt er een ander geluid vanuit een onverwachte hoek: de financiële sector. Ernst Hobma, econoom bij Triodos Bank, pleit voor een fundamentele herziening van onze economie. Niet een toenemend aantal euro’s, maar maatschappelijke waarde binnen ecologische grenzen moet centraal staan: degrowth (zie kader). Op de dag van het interview met Hobma werd de Nobelprijs voor de Economie toegekend aan onderzoek naar de rol van innovatie in economische groei. Dit schijnbare contrast zet de toon voor het gesprek.
Het onderstaande artikel is een voorpublicatie uit de decembereditie van PONT, Vakblad Energie en Duurzaamheid. Schrijf je hier gratis in voor het vakblad.
TEKST Maarten van Blijderveen
Degrowth is een sociaal-economisch concept dat pleit voor het actief verminderen van productie en consumptie om binnen de ecologische grenzen van de planeet te blijven en daarmee de kwaliteit van leven en de sociale rechtvaardigheid te vergroten. Het staat haaks op het traditionele idee dat economische groei altijd positief is en noodzakelijk voor vooruitgang en levenskwaliteit.
In tegenstelling tot een recessie, die een ongewenste terugval is met negatieve (sociale) gevolgen, is degrowth een bewuste en geplande keuze om minder te consumeren en daarmee het welzijn te vergroten.
De kernideeën van degrowth:
ecologische grenzen respecteren: degrowth erkent dat voortdurende groei leidt tot overschrijding van de ecologische grenzen van de planeet. Buiten deze grenzen kan de mensheid niet leven zonder de stabiliteit van het ecosysteem in gevaar te brengen;
minder consumeren, meer leven: het gaat om een verschuiving van materiële welvaart naar immateriële waarden zoals vrije tijd, zingeving, gemeenschapszin, creativiteit en welzijn;
herverdeling van rijkdom: degrowth streeft naar een eerlijker verdeling van middelen, zowel binnen landen als wereldwijd, zodat iedereen in zijn of haar basisbehoeften kan voorzien.
Een bank bestaat van economische groei, waarom dan degrowth?
Hobma: “Wij leven op een planeet met eindige natuurlijke hulpbronnen en behoorlijk wat mensen, dus je zult niet te veel moeten gebruiken en alles op een redelijke manier moeten verdelen. Groei kan niet het enige doel meer zijn. We moeten naar een economie die binnen de grenzen van de planeet past, een post-growth-economie. Degrowth is de transitie daarnaartoe.”
Maar hoe pas je dat toe als bank zonder dat het je ondergang wordt?
“De financiering die wij kiezen, is heel gericht. Triodos kiest ervoor om sectoren te financieren die in een post-growth-economie passen. Co-housing, hernieuwbare energie en zorgcoöperaties bijvoorbeeld. Dit is vanaf het begin de missie van Triodos geweest. In de statuten is vastgelegd dat we geld inzetten om de wereld te veranderen. Daarnaast zijn deze sectoren stabiel en renderen op de lange termijn. Dat is ook gewoon gezonde bedrijfsvoering.”
Rente en economische groei gaan hand in hand. Uiteindelijk moet je als financier wel een keer terugbetaald worden. Daarvoor moet de economie toch groeien?
“Rente is niet per definitie een probleem. Het gaat erom wat je financiert. Er is veel discussie over wat precies de aspecten van onze huidige economie zijn die maken dat deze steeds moet groeien om stabiel te blijven. Academici proberen te modelleren of het huidige geldsysteem blijft werken als het niet meer groeit. Tot nu toe lijkt het erop dat rente zelf niet per se een probleem is. Er zijn wel enkele andere prikkels die maken dat een economie nu moet groeien om stabiel te blijven. Als een bedrijf efficiënter gaat produceren, dat wil zeggen, hetzelfde kan produceren met minder mensen, dan zijn er twee opties: we krijgen meer werklozen of we gaan meer produceren. Om sociaal stabiel te zijn, is meer produceren de logische optie. Daar zit dus groeidwang in het huidige systeem.”
En die Nobelprijs? Verenigt innovatie ecologische grenzen en economische groei?
”Innovatie is belangrijk om te ontwikkelen. Maar we consumeren die innovatie, die efficiëntie-winsten steeds weer op. Steeds als we innoveren, gebruiken we de innovatie voor groei. Innovatie is heel belangrijk, maar we moeten af van het idee dat als je iets nieuws uitvindt, je de winsten op kan consumeren. We moeten er juist voor gaan zorgen dat innovatie helpt bij minder verbruiken. Kijk maar naar auto’s. Innovaties hebben ervoor gezorgd dat motoren zuiniger zijn geworden, maar het brandstofverbruik is niet verlaagd: auto’s zijn zwaarder en sneller geworden en we zijn meer gaan rijden. Het gaat erom dat we bewust moeten gaan kiezen waarvoor we innovaties inzetten. Soms denken mensen dat degrowth een stop op innovatie betekent, maar dat is een misvatting. Ook in een post-growth-wereld heb je dynamiek nodig. Het is niet zo dat alle organisaties voor altijd blijven zoals ze zijn en iedereen blijft wonen waar hij woont, omdat je binnen de grenzen van de planeet blijft. Er kunnen gewoon nieuwe bedrijven ontstaan die financiering nodig hebben en nieuwe waarde toevoegen. Ook in een post-groei-economie is sprake van dynamiek en innovatie, maar binnen planetaire grenzen.”
Daar wordt steeds het technologisch optimisme tegenover gesteld om toch te kunnen doorgaan met consumeren.
“Het tegenargument voor degrowth is inderdaad het technologisch optimisme, het idee dat innovatie ons altijd zal redden. We vinden steeds nieuwe oplossingen, maar gebruiken ze om te blijven groeien. Dat is geen transitie, maar uitbreiding. We zien wereldwijd eerder een energie-additie dan een energietransitie. Innovatie moet gericht zijn op maatschappelijke doelen, niet op het voortzetten van consumptie. De overheid moet daarom vaker en duidelijker gaan normeren, dus grenzen stellen. Bijvoorbeeld met een maximumgewicht voor auto’s. Maar nog breder mis ik in de discussie over het ontkoppelen van grondstoffen- en energieverbruik van economische groei de vraag waarom we dat eigenlijk zouden willen. Wat is het nut van groei? Mensen gaan dan heel naarstig op zoek naar wat we nog meer kunnen doen, want we moeten geld blijven verdienen. Terwijl een van de redenen van Triodos om te pleiten voor post-growth is dat het al heel lang niet meer duidelijk is dat wij meer moeten produceren om gelukkiger te worden. De afgelopen tweehonderd jaar heeft economische groei de levenstandaard van heel veel mensen enorm verhoogd. Maar de afgelopen decennia is de economie gegroeid met de bijbehorende ecologische schade, terwijl het welzijnsniveau stagneert. Waarom zouden we dan euro’s blijven tellen als maatstaf?”
Hoe leg je dit uit aan mensen die nu hun wekelijkse boodschappen al niet kunnen betalen?
“Degrowth gaat niet alleen over minder consumeren, maar juist ook over het eerlijker verdelen van de beschikbare hulpbronnen. Hoe zorgen we ervoor dat iedereen toegang heeft tot basisvoorzieningen? Dat is waar het debat vaak vastloopt. Het verwijt dat je krijgt is: nog minder groei is niet goed voor mensen die meer inkomen nodig hebben.”
Dat lijkt een terecht punt.
“Vind ik niet. Het is natuurlijk niet zo dat de economische groei die we hebben gehad een soort grote gelijkmaker is geweest. Een groot deel van de economische groei slaat neer bij de mensen die al heel rijk zijn. Sommige mensen hebben inderdaad geen fatsoenlijk huis, onvoldoende eten en onvoldoende vrije tijd. Maar nog meer economische groei blijkt geen efficiënte manier om de levenstandaard van de armeren te verbeteren.”
Het gaat dus om de verdeling?
“Inmiddels zijn we heel ver gegroeid. In Nederland produceren we genoeg om in principe iedereen van een zeer fatsoenlijke levensstandaard te kunnen voorzien. Er zit heel veel rek in het economische systeem om minder te consumeren zonder dat dit ten koste gaat van de armeren.
In de (semi)publieke energievoorziening zie je dat het ook bij publieke partijen moeilijk is om economie lager op de prioriteitenlijst te krijgen, zelfs als dat maatschappelijke baten oplevert. Kijk bijvoorbeeld naar de ontheffing voor stikstofregels die de netbeheerders probeerden af te dwingen bij de rechter. De redenatie is dat geld en tijd zo doelmatig mogelijk ingezet moeten worden voor de maatschappij.
“Ja, dat is natuurlijk precies het dilemma waar we met zijn allen in zitten. Als mensen in hun persoonlijke leven niet minder willen consumeren en onze publieke organisaties daarvoor ook niet willen betalen, dan blijven we heel ver buiten die grenzen opereren.”
Hoe doorbreken we dit? Bij stikstof zie je dat de maatregelen die de uitstoot verminderen minder geld kosten dan de schade die deze uitstoot veroorzaakt aan zorgkosten. Het probleem is dat de kosten en de baten bij verschillende partijen liggen.
”Wat hier helpt, is dat zorgverzekeraars in toenemende mate bereid zijn om mee te betalen aan preventieve maatregelen, omdat dit zorgkosten voorkomt. In Engeland wordt nu een natuurherstelproject gefinancierd met gemeentelijk geld dat bedoeld is voor het verlagen van de overstromingsrisico’s. Ik vind dat een slimme manier van denken, maar politiek is het echt nog een uitdaging.”
Ben je pessimistisch?
“Nee, integendeel. Ik zie veel zaadjes van zo’n nieuwe economie. Heel veel mensen zien de post-growth-beweging als een serieus alternatief. Als ik mensen hier persoonlijk over spreek, herkennen en onderschrijven ze de principes. Voor professionals en politici spelen er ook andere belangen. Daarnaast zie ik nieuwe ondernemingsvormen ontstaan waarin mensen samenkomen om iets wat zij belangrijk vinden te regelen zonder zich te richten op winst. En er zijn steeds meer bedrijven die zeggen: wij stellen onze missie centraal in plaats van het maken van winst. De winst die er is, gaat dan bijvoorbeeld naar goede doelen. Door dat soort koppelingen te maken tussen wat we eigenlijk belangrijk vinden en wat we met het geld doen, komen we stapjes verder.”
Zit het niet ingebakken in de menselijke natuur om te willen groeien?
”Ik denk dat dit streven meer cultureel bepaald is. Onze westerse samenleving is gewend aan economische groei als doel op zich, maar er zijn nog steeds samenlevingen waar dat helemaal niet het geval is, waar het niet draait om meer en meer consumeren. In het Westen is een succesvolle carrière voor veel mensen een carrière waarin je veel geld verdient. Hier is dus een culturele verandering nodig. En daar ben ik toch wel optimistisch over. Volgens mij kunnen we uiteindelijk prima zonder economische groei.”
Wat is het perspectief? Hoe maken we deze omslag?
“We hebben een democratisch debat nodig over de gewenste economie en we moeten stoppen met het najagen van groei als doel op zich. Ik denk bijvoorbeeld dat dit meer vrije tijd kan opleveren. Dat lost meteen een ander groot probleem op, namelijk dat we heel weinig aandacht hebben voor zorg aan onze omgeving, aan kinderen en ouderen. Daar is met de vergrijzing een groot probleem aan het ontstaan. Misschien moeten we dus wel tijd creëren voor meer zorg door wat minder betaald werk te gaan doen.”
De energiesector investeert volop in groei. Voor een deel ten behoeve van duurzame opwek en elektrificatie, maar ook voor economische groei. Dit gaat zo snel dat de netbeheerders het niet meer kunnen bijbenen en het stroomnet vol zit. Daarnaast is de ruimte voor uitbreidingen van het stroomnet beperkt. Is de drukte op het stroomnet een aanleiding voor degrowth?
‟Ja, dat denk ik wel. Het is een kans die je kunt aangrijpen: waar kan ik 20 procent minder energie gebruiken? Politieke en maatschappelijke keuzes waarop we wel en niet willen groeien, zijn ook voor de uitbreiding van het energiesysteem enorm relevant. De future proof index van Nyenrode vind ik een goede stap. Het eerlijke verhaal is dat niet alles kan, zeker niet binnen de ecologische en sociale grenzen. En dat is helemaal niet erg. We kunnen als mensheid prima, of zelfs beter met wat minder. Als we het maar eerlijk verdelen.”
