Datagedreven werken en de energietransitie: twee grote opgaven voor gemeenten. Wat nu als ze die kunnen combineren? Sommige gemeenten doen dat al, andere lopen nog achter. Wat doen G4- gemeenten Den Haag en Utrecht met data in de energietransitie? Welke moeilijkheden komen ze daarbij tegen? En wat kunnen deze en andere gemeenten nog (van elkaar) leren? Data&Privacyweb zocht het uit.
Stel je voor, je typt je postcode in een app in en ziet gelijk of je je huis kan verduurzamen, hoeveel dat gaat kosten en hoe lang het duurt om het terug te verdienen. ‘Bliep bliep, u kunt uw huis beter isoleren.’ Dat zou mooi zijn, toch? In de gemeente Utrecht is het in de toekomst misschien mogelijk. De gemeente is namelijk bezig met het ontwikkelen van zo’n app.
Utrecht is niet de enige gemeente die zich bezighoudt met de toepassing van data bij de energietransitie. Den Haag lanceerde vorig jaar al het Datalab Energietransitie (1). Dat is een online dataportaal met cijfers, kaarten en interactieve tabellen over de voortgang en mogelijkheden van de energietransitie in Den Haag.
De data uit het Datalab is voor de gemeente een tool om besluiten op te baseren. Zo laat de gemeente volgens woordvoerder Annelou van Egmond nu bijvoorbeeld een technische analyse van Scheveningen uitvoeren, waarbij aan de hand van data uit het Datalab een definitiedocument wordt gemaakt. Zo’n definitiedocument is een beschrijving van de gewenste situatie in een wijk of stad en is de standaard werkwijze bij het opstellen van wijkenergieplannen.
Tegelijkertijd helpt data de gemeente om burgers te betrekken bij de energietransitie. Zij kunnen in het Datalab bijvoorbeeld zien wat voor energielabel gebouwen hebben en of hun huis geschikt is voor zonnepanelen. Daarmee hoopt de gemeente het gesprek tussen bewoners op gang te brengen over de mogelijkheden om gebouwen te verduurzamen.
Gemeente Utrecht heeft ook online dashboards met data die ondersteunend is bij de energietransitie (2). De gemeente gebruikt intern veel data om beleid op te baseren, vertelt woordvoerder Matthijs Keuning. Zo bepaalde Utrecht de volgorde van buurten die van het gas af gaan met behulp van data over de isolatie van woningen, de kosten van verschillende oplossingen en de moeilijkheden daarvan per buurt.
Veel data die de gemeenten gebruiken, is afkomstig van externe partijen. Keuning legt uit: ‘We weten bijvoorbeeld via energiebedrijf Eneco waar hun warmteleidingen liggen. Dat maakt de overstap op een warmtenet makkelijker, mocht je daarop overgaan.’
Ook informatie van energieleveranciers over het energieverbruik van woningen is nuttig voor een gemeente. Utrecht wil op basis van die informatie, gecombineerd met informatie over het type, het bouwjaar en de omvang van woningen, een systeem van referentiewoningen maken. ‘Dat je een soort huistypes hebt die representatief zijn voor de hele stad. Huis A, dat is een tussenwoning uit 1910 en huis B, dat is een nieuwere tussenwoning en huis C, dat is een vrijstaande woning. En als je dan jouw postcode invoert, zie je wat voor type jouw woning is, wat je voor isolatie zou kunnen overwegen, hoeveel dat kost en hoe lang je erover doet om dat terug te verdienen’, vertelt Keuning.
De grote gemeenten lijken nu nog de kar nog te trekken op het gebied van data in de energietransitie. ‘We lopen als grote gemeente wel voor op andere gemeenten’, stelt de woordvoerder van gemeente Utrecht. Esther Verhoeff, woordvoerder van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), noemt als andere pioniers bijvoorbeeld Rotterdam, Amsterdam, Den Bosch en Haarlem.
Andere gemeenten zijn nog minder ver gevorderd. Dat heeft volgens de VNG onder meer te maken met een gebrek aan datavaardigheden bij gemeenteambtenaren. Het opdoen van die vaardigheden binnen gemeenten ‘vraagt nog een flinke slag in de organisatieontwikkeling’, aldus Verhoeff.
De VNG ziet ook nog een andere uitdaging voor gemeenten. Verhoeff beschrijft: ‘Data is vaak niet beschikbaar, of niet beschikbaar op het detailniveau dat gemeenten nodig hebben voor de uitvoering van de energietransitie’. Het zou volgens de VNG dan ook goed zijn om beter te kijken wanneer data wel of niet beschikbaar kan komen voor de aanpak van maatschappelijke vraagstukken. Maar soms is het vanwege privacywetgeving simpelweg niet mogelijk om data beschikbaar te maken. Woordvoerder Keuning van de gemeente Utrecht licht toe: ‘We kunnen wel een beetje zien waar mogelijk doelgroepen wonen die last hebben van energiearmoede, maar we kunnen bijvoorbeeld niet op individueel huisniveau de inkomensgegevens en energierekeningen inzien. Dat maakt het lastig om een doelgroep heel specifiek te bereiken.’ In zulke gevallen moeten gemeenten het dus doen met de data die ze wél hebben.
Daarnaast valt de toepassing van data bij de energietransitie nog te verbreden. ‘Er is nog weinig kennis beschikbaar over wat de mens wil in de energietransitie’, zegt Devin Diran, onderzoeker bij onderzoeksinstituut TNO. Tijdens een sessie in de Week van de Dataethiek, georganiseerd door de gemeente Den Haag, legt hij uit welke rol data kan spelen in de energietransitie. Gemeenten focussen volgens hem vaak op het systeemniveau: het inzichtelijk maken van hoe het systeem in elkaar zit en hoe dat te veranderen. De grootste uitdaging ligt echter in het betrekken van burgers bij de overgang naar een duurzamer energiesysteem. En juist daarin kunnen data een grote rol spelen.
TNO ging deze uitdaging in Zoetermeer aan met een proef. Daarin stelden onderzoekers zes kennisvragen centraal: (1) wat is vermogen van bewoners om te participeren?; (2) hoe sterk is de binding tussen bewoners?; (3) zijn bewoners tevreden over hun woonsituatie?; (3) wat is de rol van initiatieven in de wijk?; (4) wat is het vermogen van bewoners om verandering te accepteren en teweeg te brengen? De antwoorden op die vragen voor verschillende wijken vormen data op basis waarvan de impact van energiebeleid in die wijken te voorspellen valt.
Naast de praktische en juridische uitdagingen, brengt het gebruik van data in de energietransitie ook ethische dilemma’s met zich mee. Gemeenten zijn aan zet om te bepalen hoe ver ze gaan met het verzamelen en gebruiken van data. Over de wenselijkheid van het inzien van inkomensgegevens zegt Keuning bijvoorbeeld: ‘de vraag is ook of je dat moet willen.’
Ook het inzichtelijk maken van de behoeftes van bewoners in verschillende wijken en daar beleid op baseren, is ethisch ingewikkeld volgens Diran. ‘Je bouwt daar als het ware een soort systeem van kunstmatige intelligentie mee op. Maar dat kan al snel generaliserend worden.’ Volgens hem is het dan ook belangrijk om daar verantwoordelijk mee om te gaan. In een ander experiment legde TNO verschillende bestaande ethische kaders naast elkaar om daaruit concrete handvaten af te leiden voor datagebruik bij de energietransitie.
Om het gebruik van data in de energietransitie zo goed mogelijk van de grond te krijgen, is samenwerking tussen gemeenten belangrijk. De VNG probeert daarin te faciliteren. ‘Als we signaleren dat meerdere gemeenten tegen een vergelijkbaar struikelblok aanlopen, streven we ernaar dat vanuit VNG te agenderen’, stelt Verhoeff. De koepelorganisatie organiseert meet-ups en spreekuren rondom dit thema. Ook ontwikkelde de organisatie zelf enkele datatools waar alle gemeenten gebruik van kunnen maken, zoals dego.vng.nl, wijkpaspoort.vng.nl en waarstaatjegemeente.nl.
Kennisuitwisseling tussen gemeenten onderling is er daarentegen nog weinig. Woordvoerder Van Egmond van gemeente Den Haag omschrijft het als volgt: ‘We krijgen af en toe vragen over het Datalab vanuit andere gemeentes en gaan dan met ze in gesprek. Het gaat dan om een ad hoc kennisuitwisseling op basis van de vraag die er is. Structurele kennisuitwisseling is er op dit moment niet.‘ Dat die er in de toekomst wel meer komt, sluit Van Egmond niet uit.
(1) https://duurzamestad.denhaag.nl/nieuws/alle-informatie-over-energie-op-een-plek/
(2) https://utrecht.incijfers.nl/dashboard/dashboard2020/milieu-en-duurzaamheid/, https://utrecht.incijfers.nl/dashboard/dashboard-aardgasvrij/woningen
