Wetenschappers en beleidsmakers hebben soms korte lijntjes. Te kort? Die vraag was deze maand actueel toen bleek dat een prominente waterstofprofessor grote invloed had op Europees beleid. Maar volgens stikstofprofessor Jan Willem Erisman en Rathenau-onderzoeker Rinie van Est moeten we niet in krampachtige reflexen schieten, al kijken ze anders naar checks and balances.
Onderzoek en wetenschap zijn - vooral voor maatschappelijke opgaven als klimaat, stikstof en biodiversiteit - essentieel voor goede beleidsvorming. Maar binnen het klimaatbeleid zijn er meerdere wegen naar Rome. Er moeten keuzes worden gemaakt over de energiemix van de toekomst. Dit zijn keuzes gebaseerd op wetenschappelijke kennis, maar ook op morele afwegingen. Denk aan het kiezen voor kerncentrales, of voor de grootschalige inzet van waterstof.
De vraag rijst dan: wat heeft toekomstig beleid nodig van de wetenschap en op wat voor een manier moet het worden ingebracht?
Iemand die zich als wetenschapper in verschillende rollen tot beleidsvorming moet verhouden is Jan Willem Erisman. Hij is sinds vorig jaar naast stikstofprofessor ook voorzitter van de Wetenschappelijke Klimaatraad (WKR). Netwerken speelt een belangrijke rol bij de kennisoverdracht door wetenschappers, stelt Erisman. “De kracht van een wetenschappelijke raad zit ook in dat we met veel partijen spreken, dan kan je de boodschap duidelijker maken.”
Beleidsmakers zijn in hun keuzes vaak afhankelijk van wetenschappelijk onderzoek, maar andersom wordt de wetenschap ook gefinancierd (en dus belangrijk gevonden) voor democratische besluitvorming. “Wetenschap speelt binnen de democratie een essentiële rol bij het creëren van technologische mogelijkheden, het reflecteren daarop en het vormen van visie”, zegt Rinie van Est. “Je kan bijna geen beleidsveld meer voorstellen dat niet afhankelijk is van expertkennis.”
Hij doet al meer dan 25 jaar onderzoek bij het Rathenau Instituut. Het instituut onderzoekt de impact van wetenschap, innovatie en technologie op de samenleving en heeft als voornaamste klant de Nederlandse Eerste en Tweede Kamer. Het is, net als universiteiten, onafhankelijk van de Rijksoverheid, maar wordt hier grotendeels door gefinancierd.
Als universitair wetenschapper kan het lastig zijn om inzichten aan beleidsmakers over te brengen. “Ik maakte via voormalig staatssecretaris van Economische Zaken, Martijn van Dam, ooit kennis met de twaalf toen nieuwe gedeputeerden. Dat heeft ervoor gezorgd dat ik vier jaar lang door hen ben gevraagd als expert”, zegt Erisman. “Als er dan nieuwe gedeputeerden komen is het heel lastig om met ze in contact te komen.”
Onderzoeksjournalistiek platform Follow the Money meldde begin deze maand dat waterstofprofessor Ad van Wijk door zijn jarenlange band met topambtenaar Diederik Samsom een grote invloed heeft gehad op het Europese beleid.(1)
Dit een-op-een contact kan ook een keerzijde hebben, bijvoorbeeld een eenzijdige visie. Of zoals bij Ad van Wijk, het geloof in een waterstofeconomie en banden met waterstoflobbyorganisatie Hydrogen Europe(1). “Ik vind wel dat je als wetenschapper integer moet zijn. Je hebt als wetenschapper een hypothese maar geen geloof”, zegt Erisman. “Daarnaast moet de ontvangende partij ook integer zijn en met alle voors en tegens een goede afweging maken.” Met dat laatste is Van Est het eens. In de verhouding tussen politicus en wetenschapper moet de democratisch gekozen politicus, in dit geval Diederik Samsom, verantwoording afleggen. Van Est: “Samsom kiest een bepaalde visie en moet dit verantwoorden.”
Volgens Van Est moeten we eerst een stap terug doen en liggen democratische waarden ten grondslag aan de discussie tussen wetenschap en besluitvorming. “Democratie is opgezet vanuit een aantal idealen: politieke gelijkheid, participatie van burgers en een goed debat zijn allemaal heel belangrijk. Daarnaast is het gezamenlijk zoeken naar waarheid ook een essentieel deel van de van de democratie. De wetenschap, die heeft daar een rol, maar de wetenschap is niet de enige kennisdrager”, zegt van hij. “Bij politieke besluitvorming spelen kennis en waarden een rol. Je wil altijd begrijpen op welke kennis, waarden of visies een beleidsmaker zich baseert.”
De rol van wetenschap en technologie zijn in politiek en bestuur volgens Van Est bijna net zo machtig geworden als wet- en regelgeving. “Bij wet- en regelgeving passen we de Trias Politica toe, we vinden daarom scheiding van machten en checks and balances in dat systeem belangrijk en vanzelfsprekend. Je hebt de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht die toezicht op elkaar houden. De rol van wetenschap en technologie is op dit moment zo sterk en sturend, dat het eigenlijk ook een governance instrument is geworden. Net als wet- en regelgeving. Op dat gebied dienen we daarom ook spreiding van kennis en check and balances te organiseren.”
Dat is niet wat Erisman observeert. ‘’Politiek, en beleid in mindere mate, wordt door de korte termijn en waan van de dag geregeerd terwijl wetenschap over de lange termijn gaat en vaak genuanceerde antwoorden geeft.’’
Het bestaan van verschillende geluiden is volgens Van Est de essentie van de wetenschap, maar die moeten op een bepaalde manier aan elkaar worden getoetst. “De vraag is hoe je vanuit die democratische principes een divers kennisecosysteem opzet, zodat het gesprek gaande kan blijven. In Nederland is er op het gebied van stikstof bijvoorbeeld niet zo’n ecosysteem, wat tot wantrouwen heeft geleid”, betoogt Van Est.
Maar Van Est ziet wetenschappers, de politiek of beleidsmakers niet graag als losse entiteiten. “In werkelijkheid is er een nauwe relatie tussen kennis, de staat en beleid. De politiek beïnvloedt de wetenschap ook op verschillende manieren, door bijvoorbeeld agendering en financiering. De oprichting van het IPCC was een politiek besluit. Mede daardoor hebben we nu zoveel kennis over de klimaatcrisis.”
Volgens Erisman moeten we de rol van de media, in de vertaling van wetenschap naar besluitvorming, ook niet vergeten. “De berichtgeving van de media is niet altijd gebaseerd op alle feiten, maar is een businessmodel, gericht op sensatie.”
Een interdisciplinaire raad kan eenzijdige visievorming voorkomen. Een goed voorbeeld hiervan is volgens Erisman de door het kabinet aangestelde Wetenschappelijke Klimaatraad. “Bij de WKR zitten we met tien disciplines aan tafel. Van alle kanten kijken we met verschillende achtergronden naar de problematiek.” Dat is dan ook hoe Erisman het graag ziet. “Die brug tussen wetenschap en beleid zou ook op interdisciplinaire basis moeten, in ieder geval voor maatschappelijke opgaven.’'
Maar ook aan wetenschappelijke raden voor overheden kleven nadelen. Toen Erisman bij de WKR solliciteerde gaf hij met klem aan dat hij hoopt dat er het uiteindelijke advies ook daadwerkelijk iets gebeurt. “Het voordeel van de WKR is dat het kabinet erop moet reageren”, stelt Erisman. “Maar bij overheidsadviezen wordt vaak gezegd: ‘bedankt voor het advies, het is met interesse gelezen, we kijken uit naar het volgende advies.’ Als ik zo’n reactie zou krijgen, zou ik wel zwaar teleurgesteld zijn, want waar doe je het dan voor?”
Beleid moet volgens Erisman wel zo ingericht worden dat adviezen die een wetenschappelijke raad geeft ook op de juiste manier landen. “Het moet wel zo zijn dat wat wij adviseren ook op een goede manier ontvangen en gefilterd wordt en dat er niet alleen geshopt wordt tussen wat het beste uit komt”, zegt Erisman. “Aan de beleidskant zou je zo’n zelfde ontvangende interdisciplinaire methode moeten hebben om het advies naar beleid te vertalen. En daar zijn we denk ik nog niet, omdat het beleid veel te verkokerd is.”
Iets waar Van Est het niet mee eens is. Volgens hem is het aan politici en beleidsmakers om hier een afweging te maken. “Je mag als politicus cherry picking doen, maar je moet er wel transparant over zijn.” Als voorbeeld noemt hij hoe tijdens de coronacrisis met wetenschappelijke kennis werd omgegaan. “Tijdens Covid zag je dat het kabinet koos voor kennis over virologie in het Outbreak Management Team om het beleid te informeren. Sociale kennis kreeg helaas minder aandacht.” Hij wil ermee illustreren: het gebruik van kennis is altijd een politieke keuze.
1 https://www.ftm.nl/artikelen/samsom-van-wijk-en-de-waterstoflobby
