Nederland telt inmiddels maar liefst 702 energiegemeenschappen, maar de potentie ervan wordt nog lang niet volledig benut. Dat bleek tijdens HIER opgewekt op 11 maart, een jaarlijks event over lokale energie-initiatieven. PONT | Klimaat was erbij en vroeg na afloop de directeur van HIER, Gijs Termeer, naar zijn visie op de ontwikkelingen in lokale energie.
Foto: Gijs Termeer, directeur klimaatstichting HIER
Het aantal burgercollectieven is sinds 2015 toegenomen van 235 tot 702, bleek uit de Lokale Energie Monitor 2024 die tijdens HIER opgewekt werd gepresenteerd. Dit heeft geleid tot een sterke toename in het aantal zon-, wind- en warmteprojecten. Ook raken steeds meer burgers betrokken: waar in 2016 nog 51.000 burgers betrokken waren bij energie-initiatieven, waren dat er in 2024 138.640. Sinds 2015 houdt de Lokale Energie Monitor de ontwikkeling bij van lokale energie-initiatieven waarmee inzicht ontstaat in het aantal energiecoöperaties, hun projecten en activiteiten.
Gijs Termeer constateert tevreden: “Sinds we tien jaar geleden zijn begonnen met de Lokale Energie Monitor is er een enorme groei aan energie-initiatieven.”
Toch lijkt de groei van lokale energie-initiatieven afgelopen jaren te stagneren. Termeer nuanceert dit beeld: ‘‘We zien al langer dat de groei van het aantal energiecoöperaties afneemt. Dat heeft onder andere te maken met verzadiging, 89% van de gemeenten heeft inmiddels een energiecoöperatie. Binnen veel gemeenten heeft het daarom geen zin om extra energiecoöperaties op te richten.’’ Daarnaast ziet Termeer ook andere factoren die voor stagnatie zorgen, zoals de beschikbaarheid van geschikte locaties voor projecten, achterlopende wetgeving, netcongestie en financiering.
Toch wijst Termeer erop dat er in absolute aantallen wél sterke toenames zijn. Zo is er het afgelopen jaar voor het eerst 81 megawattpiek (MWp) aan zonvermogen bijgekomen. ‘Zo’n toename van 25% is nog nooit gebeurd!’
Ontwikkeling aantal coöperaties
Bron: Lokale Energie Monitor 2024
Naast de groei van het aantal energie-initiatieven, staan bewonerscollectieven ook voor de grote opgave om de eigen samenstelling te verbreden. Het klassieke beeld, zo erkent ook Termeer, is dat lokale energie-initiatieven gedragen worden door een ietwat oudere, hoogopgeleide groep. Om de energiebeweging, en daarmee de energietransitie maatschappelijk te verankeren, is het echter belangrijk dat alle groepen in de samenleving worden betrokken.
Hier wil de klimaatstichting met het thema ‘Stap naar buiten’ dit jaar dan ook aandacht aan geven. Termeer is van mening dat bewonerscollectieven hiervoor een cruciale stap kunnen zetten door in de eerste plaats te luisteren naar de belangen van hun medeburgers. Bewoners hebben andere prioriteiten, dan moet je niet over klimaatakkoorden, business cases en wetten beginnen,’ stelt Termeer. ‘Als je de bredere middengroep wil meekrijgen, dan moet je een verhaal maken dat ook bij hun belangen aansluit.’ Met het thema ‘Stap naar buiten’ hoopt HIER bewonerscollectieven te motiveren die extra stap te zetten. ‘De energiebeweging staat midden in de maatschappij. We kunnen nog meer groeien, maar dan moeten we die positie wel benutten.’
Voormalig politicus Diederik Samsom benadrukte tijdens het evenement dat begrip en communicatie fundamenteel zijn voor een succesvolle samenwerking in de energietransitie. Als voorbeeld deelt Samsom een anekdote van een participatieavond, waarbij het gros van de avond werd besteed aan lokale issues in plaats van duurzame energie. ‘Op zo’n avond komen mensen niet om te praten over CO2-reductie en verduurzaming, die willen het eerst hebben over problemen in de wijk. Als gemeente ben je verantwoordelijk om daar goed mee om te gaan.’
Ook tussen lokale energie-initiatieven – energiecoöperatie of niet – en gemeenten is communicatie in de praktijk vaak lastig. Tijdens de openingssessie van HIER opgewekt 2025 concludeert het panel dat gemeenten vooral kijken naar financiën, regels en wetgeving, wat door veel energie-initiatieven vaak wordt gezien als bureaucratisch gedoe. Bewonersinitiatieven die ondersteuning van de gemeente willen, worden vaak van het kastje naar de muur gestuurd en verzuipen in juridische regeltjes. Daarnaast is het voor gemeenten vaak lastig om een bewonersinitiatief als gelijke samenwerkingspartner te zien. De meeste bewonersinitiatieven zijn geen officiële rechtspersonen en daarmee geen formele juridische partner.
Deze mismatch in communicatie tussen bewonersinitiatieven en de gemeente wordt dan ook tijdens diverse deelsessies aangekaart. Verschillende deelnemers aan HIER opgewekt concluderen namelijk dat de buurtbewoners zelf een belangrijke schakel zijn in de energietransitie. Bewoners kennen de lokale context van hun wijk. Zij weten welke issues spelen, wie wel en niet in de energietransitie kunnen meekomen en kunnen lokale vraag en aanbod op elkaar afstemmen. Voor een rechtvaardige en duurzame energietransitie, moeten gemeenten samen met bewoners inventariseren welke faciliteiten nodig zijn, heldere afspraken maken en ondersteuning bieden waar nodig.
‘Het helpt dat sommige gemeenten nu beleid ontwikkelen om actief met bewoners samen te werken aan de energietransitie,’ zegt Termeer. ‘In plaats van uitsluitend naar participatie te kijken, onderzoeken ambtenaren juist hoe de gemeente samen met bewoners een zogeheten ‘doe-participatie’ kan vormgeven. Hierin wordt de verantwoordelijkheid ook echt bij de bewoners zelf neergelegd.’
Uiteindelijk biedt lokale energieopwekking, al is het soms een ‘klein’ middel, een uitkomst voor grote knelpunten in de energietransitie. ‘Alle energie die lokaal wordt opgewekt en wordt gebruikt, hoeft niet te worden getransporteerd,’ zegt Samsom voor het publiek van HIER opgewekt. ‘Daarmee wordt de druk op het energienet verkleind, wat leidt tot minder netcongestie.’ Als energiegemeenschappen daarnaast gebruik maken van een combinatie van zowel wind- als zonne-energie en eventuele andere energiebronnen, kunnen de manieren van opwek elkaar aanvullen en voor een stabielere levering van elektriciteit zorgen.
Samenwerking, vertrouwen en heldere afspraken tussen bewoners, lokale ondernemingen en de gemeente zijn belangrijke voorwaardes voor de groei van energiecoöperaties. Daarvoor moeten de partijen wel buiten hun comfortzone treden, elkaars taal leren begrijpen en over vooroordelen heen stappen. Het thema ‘Stap naar buiten’ vat deze boodschap goed samen. ‘Het evenement groeit jaarlijks,’ stelt Termeer tevreden vast. Met daarbij de hoop dat hetzelfde zal gelden voor lokale energie-initiatieven.
