Hoe staat het ervoor met de democratische legitimiteit van energiegemeenschappen? En met welke uitdagingen krijgen ze te maken in de energietransitie? Deze vragen staan centraal in het promotieonderoek van Nenya Jochemsen, dat ze uitvoert aan de Universiteit van Utrecht. Vanuit Energie Samen ondersteunt Ries Verhoeven haar met het onderzoek. In dit artikel deelt Nenya haar bevindingen tot nu toe.
Energiegemeenschappen worden steeds bekender en zijn ze nu zelfs opgenomen in de nieuwe Energiewet. Maar ondanks groeiende politieke en juridische erkenning, is er nog veel onduidelijkheid over wat energiegemeenschappen precies zijn en wat hun rol is.
Een belangrijk punt waarop zij zich lijken te onderscheiden van andere marktspelers, is hun democratische organisatie en besluitvorming. Dit is echter niet wettelijk vastgelegd, en de theorie wil nog weleens veranderen van de praktijk. Hierdoor zijn ze kwetsbaar voor misbruik door bedrijven en gemeenten.
Wanneer onterecht wordt aangenomen dat een energiegemeenschap democratisch opereert, kan dit ervoor zorgen dat energieprojecten valselijk worden gelegitimeerd onder het mom van draagvlak, of dat ondersteuning onterecht wordt toegewezen en daarmee ongelijkheden juist worden vergroot. Anderzijds kunnen energiegemeenschappen juist onterecht worden afgewezen door gemeenten met de ongegronde claim dat zij geen democratische legitimiteit zouden hebben.
Ten slotte is ook de literatuur ambigu: terwijl energiegemeenschappen een belangrijke rol krijgen toegedicht in het streven naar een democratisch en rechtvaardigheid energiesysteem, zijn er ook voorbeelden waarin een kleine activistische of opportunistische elite het voor zeggen krijgt. De hoogste tijd om zelf op onderzoek uit te gaan!
Ik heb onderzocht in welke mate energiegemeenschappen democratische principes nastreven om hun legitimiteit te versterken, en hoe ze dit doen. De principes zijn: open agendabepaling, open participatie, inclusieve representatie, kwalitatieve besluitvorming, transparantie, legaliteit, verantwoording, responsiviteit en effectieve besluitvorming (Bekkers & Edwards, 2007*).
Deze gemeenschappen blijken in de praktijk goed georganiseerd en vrij democratisch te werk te gaan. Verrassend genoeg vond ik grote verschillen in de mate waarin verschillende gemeenschappen de verschillende democratische principes toepassen. Gezien hun beperkte middelen ervaren energiegemeenschappen druk om prioriteiten te stellen. En bij het maken van afwegingen houden zij rekening met verschillende interne en externe legitimiteitsverwachtingen waaraan ze moeten voldoen. Deze lijken te variëren op basis van de toenemende grootte, professionaliteit en volwassenheid van de gemeenschap, maar ook de lokale impact, nieuwigheid, complexiteit en grootte van het uit te voeren energieproject.
Wat opvalt, is dat vrijwel iedereen gemotiveerd is om de democratische legitimiteit van energiegemeenschappen te vergroten, maar praktische uitdagingen zoals geld en tijd dit bemoeilijken. Hier kan een organisatie als Energie Samen een belangrijke rol spelen door kennisuitwisseling en financiering te faciliteren en te pleiten voor een sterkere juridische positie. Ook het initiatief van Energie Samen om normen op te stellen voor energiegemeenschappen kan helpen om hun democratische legitimiteit te versterken en duidelijkheid te scheppen voor samenwerkingspartners. Dit initiatief gaat waarschijnlijk in 2025 van start.
Ten slotte is het essentieel dat overheden de specifieke democratische krachten en behoeften van energiegemeenschappen erkennen, zodat ze adequate ondersteuning krijgen tijdens het proces van projectinitiatie tot uitvoering.
De komende tijd zal ik mij verder verdiepen in de verschillende onderliggende percepties en overtuigingen die ten grondslag liggen aan de legitimiteit die wel of niet aan RECs wordt toegekend, en zal ik een aantal mogelijke legitimeringsstrategieën die hier verandering in kunnen brengen beschrijven en evalueren.
