Welke gevolgen heeft energiearmoede en wat kunnen wij eraan doen? Onderzoek van TNO laat zien dat de energietransitie in de gebouwde omgeving veel meer is dan een technische uitdaging. En dat er koppelkansen zijn met sociale problematiek. Dat is in de praktijk echter niet simpel. Adviseur warmtetransitie Jade Oudejans en Niels Götz, consumentenpsycholoog en participatieprofessional, gaan erover in gesprek.
Zo’n 650.000 Nederlandse huishoudens leven op dit moment in energiearmoede. Ze hebben een hoge energierekening, meestal een slecht geïsoleerd huis en een laag inkomen. En dat aantal groeit alleen maar, want er is een hele categorie mensen die door de stijgende gasprijzen nog in de problemen gaat komen.
Jade en Niels adviseren vanuit Over Morgen en het Servicepunt Duurzame Energie Noord-Holland gemeenten en woningcorporaties bij de transitie naar aardgasvrij. Zij merken dat het thema energiearmoede daarbij een belangrijk aspect is geworden om rekening mee te houden. Jade: “Gemeenten hebben hun armoedebeleid en de warmtetransitie niet automatisch aan elkaar gekoppeld, maar de domeinen moeten elkaar nu wel gaan opzoeken om samen oplossingen te verzinnen. Die oplossingen zijn niet zo 1, 2, 3 te vinden.”
Niels beaamt dat dit een taai vraagstuk is. “Energiearmoede is geen opzichzelfstaand probleem. Het is een klein onderdeel van het armoedevraagstuk bij huishoudens. De mensen die in energiearmoede leven, hebben er vaak uit noodzaak al alles aan gedaan om zo energiezuinig mogelijk te leven met ledlampen, warme truien en tochtstrips. Isolatie van hun tochtige huis is een betere oplossing van het probleem. Maar dat is een grote investering die zij zelf niet kunnen doen.”
Er ligt een grote taak voor woningcorporaties, want uit de cijfers van TNO blijkt dat driekwart van de huishoudens in energiearmoede sociale huurder is. En dat terwijl er al veel van de woningcorporaties word gevraagd als “startmotor van de warmtetransitie”. Jade ziet dat dit wringt. “In gemeenten waar de corporaties momenteel fors investeren in aansluitingen op een warmtenet , is vaak weinig investeringsruimte over om de komende vijf jaar ook andere woningen aan te pakken. Nu komt ‘ineens’ energiearmoede veel sterker om de hoek kijken.”
Niels beaamt dat het voor woningcorporaties onder de huidige condities onmogelijk is om alles op korte termijn aan te pakken. Daarnaast is renovatie geen garantie voor minder energiearmoede: “Op plekken waar wel geld beschikbaar is om te isoleren, wordt vaak een huurverhoging doorgevoerd om de investeringen deels terug te verdienen. Daarbij is wel het uitgangspunt dat de totale woonlasten voor de huurder niet mogen stijgen. Maar een flinke daling van woonlasten zit er niet altijd in.”
Afschaffing of vermindering van de verhuurdersheffing voor corporaties kan helpen om meer investeringsruimte te creëren voor de aanpak van de slechtste woningen.
Het Rijk is druk bezig met het verzinnen van oplossingen voor de gestegen gasprijzen. De energiebelasting op elektriciteit gaat omlaag en daarnaast krijgen alle huishoudens een verhoging van de ‘teruggave energiebelasting’, wat alles bij elkaar zo’n vierhonderd euro tegemoetkoming per huishouden in 2021 betekent.
Niels merkt op dat het eigenlijk raar is dat deze subsidie niet inkomensafhankelijk is. Oplossingen als een energiebank of de mogelijkheid om de subsidie aan iemand in armoede te schenken zijn juridisch lastig.
Niels: “Het is te weinig om in elke woning grote maatregelen te treffen, dus je kunt ook denken aan slimme clustering van die gelden of aan co-financiering met woningcorporaties. In Noord-Holland ontwikkel ik nu een menukaart van bewezen maatregelen, zodat gemeenten richting krijgen in de besteding van het geld.”
Dat de warmtetransitie zou kunnen zorgen voor financiële problemen bij burgers, is al langer bekend. “In de trajecten richting gemeentelijke warmtevisies is het risico op energiearmoede voor mensen die niet ‘mee kunnen’ met de energietransitie altijd aan de orde gekomen. Vanuit het klimaatakkoord was een stijging van de belasting op aardgas al ingezet, maar dat de gasprijzen in korte tijd zo sterk zouden stijgen, hadden we niet voorzien”, zegt Jade.
Niels voegt eraan toe dat het totale probleem ‘energiearmoede’ misschien wel te groot is om op te lossen. “Je zou eerst moeten kijken naar het oplossen van de armoede die nu extra is ontstaan door de energietransitie. De mensen die al in armoede zaten, vallen onder het bestaande armoedebeleid.”
Pasklare oplossingen voor energiearmoede zijn er niet. Als gedragspsycholoog ziet Niels dat het vooral veel kennis van het gedrag van mensen vereist.
“Als je iemand wilt helpen die financieel aan de grond zit, dan moet je wel weten hoe je dit moet aanpakken. In veel gevallen zijn deze mensen sceptisch, wantrouwend en passief geworden door hun geldproblemen. Hun bandbreedte zit al vol met dagelijkse zorgen, er kan niks meer bij. Ze nemen daarom niet zomaar hulp aan en willen geen lening om te kunnen verduurzamen. Veel te veel risico.”
Toch zijn er op verschillende plekken succesvolle acties ondernomen. Bijvoorbeeld in verschillende gemeenten met een speciale ‘fixbrigade’ met mensen die niet alleen energiecoaching geven, maar ook echt de handen uit de mouwen steken en zorgen voor kleine succesjes.
Niels: “Zo’n brigade bestaat uit ervaringsdeskundigen. Dat helpt veel beter dan een stel mensen uit een villawijk die soms letterlijk en figuurlijk een andere taal spreken.”
Jade erkent dat er geen laaghangend fruit is als je kijkt naar oplossingen voor energiearmoede. “Er zijn zoveel factoren die een rol spelen en je moet jaren investeren in het opbouwen van een vertrouwensband met deze doelgroep en nadenken over de beste benadering. Bijvoorbeeld omdat een grote groep laaggeletterd is. Als iedereen die aan de energietransitie werkt hier weet van zou hebben, dan zou dat al enorm helpen in het proces.”
Dit proces kost tijd en energie, maar de opbrengsten kunnen ook enorm zijn, geeft Niels aan. “Denk maar aan oudere mensen die geen geld hebben om hun woning goed te verwarmen. Door de kou worden ze fysiek steeds slechter. Dit verhoogt de zorgkosten. En denk eens aan de kosten voor uithuiszetting door energiearmoede. Dat kan tonnen per jaar gaan kosten. Met slimme aanpakken kan je er dus voor zorgen dat elke euro die je stopt in het tegengaan van energiearmoede, drie keer wordt terugverdiend.”
Jade ziet dat data een belangrijke factor is om inzicht te krijgen in het vraagstuk. “We plakken de data van TNO over de plannen van de warmtetransitie en koppelen de conclusies hieruit aan de wijkaanpakken of meerjarenplanningen van woningcorporaties.
Een goeie wijkaanpak is veel meer dan een plan om bijvoorbeeld woningen op een warmtenet aan te sluiten. Het is ook een kans om andere opgaven op te pakken in het ruimtelijke en het sociale domein. Dat vraag van ons als adviseurs de verantwoordelijkheid om de verschillende beleidsterreinen in een gemeente samen te brengen. Als ambtenaren van elkaars kansen en problemen afweten, dan kunnen ze beter samenwerken.”
Niels weet dat die samenwerking binnen een gemeente niet vanzelf gaat. “In het ruimtelijk domein heb je te maken met fysieke of dode materie. De energietransitie vroeg tot op heden om technisch inzicht en logica over lange termijn oplossingen. In het sociaal domein gaat het over aanpakken voor het hier en nu en het is echt mensenwerk. Beleidslogica werkt niet voor mensen in energiearmoede. Die reageren vanuit emotie. Als je constant onder grote stress staat, dan kun je niet meer rationeel denken of afspraken nakomen. Hen bereik je niet met plannen over de energietransitie. Dat past simpelweg niet in hun hoofd.”
Jade knikt. “We moeten niet in ons eigen bubbeltje blijven zitten en ons referentiekader projecteren op anderen. Uiteindelijk is draagvlak en participatie cruciaal om de warmtetransitie te laten slagen.”
Bij Over Morgen werken we als vervolg op de transitievisie warmte aan wijkaanpakken, besparingsstrategieën en het inrichten van gemeentelijke warmteprogramma’s. In die rollen vinden we het altijd belangrijk om breder te kijken dan de warmtetransitie en waar mogelijk verschillende domeinen en beleidsterreinen goed samen te laten werken. Jade: “ Energiearmoede wordt een vaste ‘koppelkans’ die we in ons werk verkennen. Hoe dat werkt in de praktijk, daar gaan we de komende tijd ervaring mee opdoen.”
