Maak van transportcapaciteit behoefte een duurzaam verdienmodel op het elektriciteitsnet

De behoefte aan elektriciteit in Nederland blijft gestaag groeien en dat leidt in toenemende mate tot een tekort aan (extra) transportcapaciteit op het elektriciteitsnet. Deze zogenaamde netcongestie zorgt voor een rem op economische groei en ontwikkeling en is op verschillende manieren voelbaar binnen de samenleving. Zo zorgt een gebrek aan beschikbaarheid van stroomtransport voor lokale voorzieningen zoals supermarkten voor een rem op de zo broodnodige woningbouw. Ook komen vestigingsmogelijkheden van nieuwe fabrieken, distributiecentra en datacenters in het gedrang. Netcongestie staat bovendien in ernstige mate aan energietransitie in de weg; bestaande ondernemingen kunnen bijvoorbeeld niet of sterk vertraagd verduurzamen met elektrificatie. Aan (gewenste) zonnepanelen en windparken is namelijk geen gebrek, maar de realiteit is dat die niet aangesloten kunnen worden op het hoogspanningsnet en ook het zogenaamde middenspanningsnet zit vol.

Het feit dat het elektriciteitsnet niet in staat is de behoefte aan economische groei en verduurzaming te faciliteren heeft een aantal oorzaken. Om te beginnen is in gereguleerde transporttarieven onvoldoende rekening gehouden met een groeiende investeringsbehoefte, wat uitbreiding van het elektriciteitsnet en de transportcapaciteit sterk heeft afgeremd. Ook hebben slepende politieke discussies en procedures over de plaatsing van zogenaamde onderstations (waarmee de transportcapaciteit kan worden uitgebreid) en bijbehorende vergunningstrajecten gezorgd voor fikse vertraging. Zo gebeurt het niet zelden dat omwonenden tot en met de Raad van State procederen. Daarnaast kampt ook de netbeheersector met een nijpend personeelstekort.

Als gevolg van netcongestie zijn netbeheerders steeds vaker genoodzaakt een transportbeperking op te leggen, omdat de gewenste transportdienst niet geleverd kan worden binnen de kwaliteitscriteria die zijn overeengekomen met de klant. Concreet is er dan wel een aansluiting, maar daarvan kan niet de volledige capaciteit of zelfs helemaal geen capaciteit worden gebruikt. Anders gezegd: er kan dan ofwel niet worden uitgebreid naar het maximale vermogen dat is overeengekomen (wat bijvoorbeeld het in gebruik nemen van nieuwe machines in de weg staat), ofwel het licht kan na oplevering van een nieuw bedrijfspand überhaupt niet aan. Beide situaties leiden dus doorgaans tot ernstige financiële consequenties. Natuurlijk wordt zo’n beperking direct opgeheven zodra het elektriciteitsnet de behoefte aankan, maar daarop kan in bepaalde netcongestiegebieden soms lang of ogenschijnlijk eindeloos worden gewacht.

Tot op heden minder besproken is het feit dat het toekennen van transportvermogen en het opheffen van transportbeperkingen in congestiegebieden werkt met wachtlijsten, waarbij het principe first come first served wordt gehanteerd. Dat heeft tot een stroom van aanvragen voor uitbreidingen en grote nieuwe aansluitingen geleid, waarbij een aanzienlijk deel van de aanvragers de toegekende capaciteit en hun aansluitingen (nog) helemaal niet gebruikt; soms zelfs nog niet eens beschikt over een grondpositie. Daarnaast is in het verleden door netbeheerders in uitgegeven transportcapaciteit een zeer behoorlijke veiligheidsmarge ingebouwd. Dat betekent dat er virtueel nog best veel ruimte op het elektriciteitsnet beschikbaar is: weg-gecontracteerd, maar ongebruikt. Dat biedt kansen.

In 2020 is begonnen met een grote pilot in de regio Schiphol, waarbij ons team nauw is betrokken. Daarbij werken bedrijven met en zonder stroomtransport met elkaar samen om te komen tot een virtueel elektriciteitsnet. Op basis van de eerste feedback kan worden vastgesteld dat dit model uitstekend werkt, zowel voor deelnemende bedrijven als voor de betrokken netbeheerders. Kort samengevat: meer bedrijven maken samen non-discriminatoir gebruik van dezelfde beschikbare capaciteit op het net, met dezelfde leveringszekerheid. Tegelijkertijd wordt het net van de betrokken netbeheerder niet zwaarder belast. Deze oplossing is om technische en juridische redenen (nog) niet landelijk uit te rollen, maar biedt wel uitstekende handvatten voor een toekomstige landelijke oplossing.

Een gunstige ontwikkeling in dit verband was de inwerkingtreding van het Codebesluit congestiemanagement van ACM in mei 2022. Daardoor hebben netbeheerders nu onder meer de mogelijkheid ongebruikte transportcapaciteit tijdelijk terug te kopen van aangeslotenen, door bijvoorbeeld capaciteitsbeperkende producten aan te bieden. Een nadrukkelijk voordeel voor bedrijven met een overschot. Zij besparen op hun ongebruikte capaciteit, terwijl hun transportrecht en gecontracteerd vermogen voor de toekomst wel behouden blijven. Tegelijkertijd dragen zij bij aan milieu, economie en samenleving.

Inmiddels zijn er in Nederland verschillende pilotprojecten en publiek-private samenwerkingen, waarbij capaciteitsbeperkende producten worden uitgeprobeerd. Daarbij werken netbeheerders en/of lokale overheden samen met partijen die getroffen zijn of gaan worden door netcongestie en worden energiegemeenschappen opgericht, vergelijkbaar aan de pilot in de regio Schiphol. Transparantie, objectiviteit en non-discriminatie staan daarbij voorop. Een gunstige ontwikkeling en een mooi voorbeeld van het aanwenden van een crisis om te komen tot duurzame en toekomstbestendige modellen die een urgent probleem adresseren.

Ondernemingen doen er goed aan hun transportcapaciteitsbehoefte zo snel mogelijk te in kaart te brengen. Om te beginnen om mogelijk uitbreiding aan te vragen als dat nodig is en een eventuele plaats op de wachtlijst veilig te stellen. Maar zeker ook om te onderzoeken of contractueel beschikbare overcapaciteit tijdelijk kan worden verkocht aan de netbeheerder of kan worden gedeeld in een van de (snel opkomende) en succesvolle energiegemeenschappen. Naast een maatschappelijk relevante bijdrage kan dit immers een economisch verstandige beslissing opleveren.