Er gaat in de Nederlandse watersector momenteel geen discussie over ruimtelijke planvorming meer voorbij zonder dat het principe ‘water en bodem sturend’ wordt aangehaald. Dit principe stelt dat het water- en bodemsysteem sturend moet zijn in keuzes waar we woningen bouwen, landbouw plaatsvindt en natuur de ruimte geven. De overheid lijkt in haar uitspraken doordrongen van het belang hiervan. Het principe is opgenomen in het regeerakkoord van Rutte IV en ook in het recente Deltaprogramma 2023 is de urgentie opnieuw benoemd. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat werkt momenteel aan het opstellen van het programma ‘Water en Bodem sturend’. Dit programma moet structurerende keuzes meegeven aan ruimtelijke ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld woningbouw en de aanpak van de opgaven zoals benoemd in het Nationaal Programma Landelijk Gebied.
‘Water en bodem sturend’ is geen nieuw begrip. Al meer dan twee decennia lang wordt geopperd dat dit principe, vergelijkbaar met het principe ‘functie volgt peil’, meer leidend moet zijn in de ruimtelijke ordening. In de Vierde Nota waterhuishouding uit 1998 wordt bijvoorbeeld al een Nederland geschetst waarin de gewenste grondwatersituatie voor gebieden is vastgelegd als basis voor de regionale inrichting. Daaropvolgend voert het ministerie van Verkeer & Waterstaat in 1999 een verkenning uit naar de mogelijkheden om water sturend te laten zijn bij de inrichting van het Noordzeekanaalgebied. Een jaar later, in 2000, wordt in opdracht van provincie Noord-Brabant een onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor water als ordenend principe.
Anno 2022 blijkt in praktijk echter dat er nog maar weinig naar dit principe wordt gehandeld en dat de maakbaarheidsgedachte in onze ruimtelijke ordening prevaleert. Zo wordt het waterpeil nog veelal aangepast naar behoefte van het landgebruik.
Waarom is de tijd nu wél rijp voor het principe water en bodem sturend? De huidige maatschappelijke opgaven vragen om extra ingrijpen in de inrichting van ons land, waarbij we ons bovendien steeds meer realiseren dat het huidige water- en bodemsysteem tegen zijn grenzen aanloopt. Wetenschappers waarschuwen dat het al vijf óver twaalf is voor de Nederlandse natuur en we weten al vrij zeker dat we niet gaan voldoen aan Europese normen voor waterkwaliteit in 2027. Daarnaast vragen ook de steeds extremere weersomstandigheden met vaker watertekorten én wateroverlast, bodemdaling en toenemende verzilting om een andere aanpak in onze ruimtelijke ordening. Uitgaan van het draagvlak van het water- en bodemsysteem is daarbij voorwaardelijk om te komen tot een toekomstbestendige inrichting van Nederland waarbij ook de daadwerkelijke economische, sociale én ecologische kosten (zowel huidig als op lange termijn) worden meegenomen in de ruimtelijke afweging.
Hoe zou Nederland eruit kunnen zien als we water en bodem als uitgangspunt nemen? Je zou je kunnen voorstellen dat we dan drijvende woningen bouwen om voldoende ruimte te creëren voor het bergen van water, en natuurgebieden benutten als spons om zoveel mogelijk water te laten infiltreren. Daarnaast wordt het waterpeil in natte veengronden niet verder verlaagd om zodoende oxidatie van veen en daarmee uitstoot van broeikasgassen en bodemdaling te beperken. Intensieve landbouw en industrie vindt niet langer plaats in de buurt van kwetsbare natuurgebieden en de bedrijfsvoering van boeren wordt aangepast aan lokale condities van de ondergrond. Dit zijn ingrijpende veranderingen, maar ze zijn nodig om Nederland op een duurzame wijze in te richten.
Het Rijk heeft aangegeven de regie te willen (her)nemen in de ruimtelijke herinrichting van Nederland. Volgens de laatste berichten komt er in november 2022 een Kamerbrief aan over het Programma Water en Bodem sturend waarin structurerende keuzes zijn opgenomen. Deze structurerende keuzes moeten provincies, gemeenten en waterschappen in staat stellen een goede afweging te maken tussen diverse ruimteclaims zoals die volgen uit de energietransitie, klimaatadaptatie, woningbouwopgave, natuurherstel en andere opgaven in het landelijk gebied. Wij zijn benieuwd of deze principes concreet genoeg zullen zijn om water en bodem na twee decennia nu daadwerkelijk sturend te laten worden in de ruimtelijke ordening van ons Nederland. Wat ons betreft is de tijd rijp!
Rapport Deltares: mogelijke maatregelen voor de zeespiegelstijging van de toekomst
