Windenergieprojecten worden doorgaans ontwikkeld door de drie b’s: bedrijven, boeren of burgers. En steeds vaker door combinaties van deze drie. Voor de agrariër is dat doorgaans op zijn/ haar eigen land. Bedrijven en burgers (vaak in de vorm van een coöperatie) moeten zoeken naar samenwerking met een eigenaar van een geschikte locatie. Dat kan een agrariër zijn maar soms stelt ook een overheid grond beschikbaar. Gemene deler is dat het windproject in particuliere handen is en doorgaans blijft.
Bij grond in handen van de rijksoverheid (Rijkswaterstaat, Defensie, Staatsbosbeheer) is sinds enkele jaren tenderen de norm. Kortweg stelt de overheid de grond beschikbaar, schrijft een tender uit waarop bedrijven kunnen inschrijven. De winnaar mag de grond gebruiken om voor een vastgestelde periode (ca. 25 jaar) een wind- (of zonne-) project te ontwikkelen en betaalt daarvoor een vergoeding aan de overheidspartij. Soms organiseren ook gemeenten, provincie, waterschappen dergelijke tenders voor hun eigen gronden maar die zijn dat niet verplicht. Zij kunnen ook de grond onderhands gunnen aan een partij naar keuze maar de laatste jaren is ook een andere ontwikkeling zichtbaar.
Enkele overheden zijn zelf projecten gaan ontwikkelen of hebben een aandeel genomen in projecten, waardoor deze, al dan niet deels, in publieke handen komen. Zo zijn er een aantal waterschappen die (kleinschalige) windprojecten ontwikkelen(1). Verder heeft de provincie Friesland een aandeel van 25% genomen in windpark Fryslan(2). Er zijn ook enkele gemeenten die zelf een project ontwikkelen. De gemeente Harderwijk doet dit bijvoorbeeld, in samenwerking met het waterschap Vallei en Veluwe(3). En ook in de gemeente Echt-Susteren zijn hier plannen voor(4).
De vraag is, is dit een goede ontwikkeling? Dat hangt uiteraard van je perspectief af. Er zijn wel een aantal punten die goed zijn om te overdenken voordat een overheid hier al dan niet toe overgaat.
De belangrijkste reden om een windproject in publieke handen te houden is de zeggenschap incl. de besteding van de opbrengsten. Een overheid die zelf eigenaar is van een windpark kan zelf het ontwikkeltraject in handen nemen en met de omgeving afstemmen. En als het project eenmaal is gerealiseerd dan kan de overheid de opbrengsten naar eigen believen inzetten.
Maar er is niet zoiets als een gratis lunch. Tegenover dat rendement staan risico’s. Een windproject realiseren is niet risicoloos, de afgelopen jaren zijn er honderden windprojecten niet doorgegaan of ernstig vertraagd. Een bedrijf dat investeert in een windproject houdt hier rekening mee en zorgt dat de kosten (al snel meerdere tonnen) worden terugverdiend in projecten die wél doorgaan.
Een lokale overheid heeft doorgaans één project. Als dat uiteindelijk niet doorgaat dan zijn de kosten voor de overheid. Het is belangrijk om die risico’s inzichtelijk te maken. Als meer overheden zelf gaan ontwikkelen is het wachten op het moment dat een wethouder aan de gemeenteraad moet uitleggen dat er honderdduizenden euro’s gemeenschapsgeld vergeefs zijn uitgegeven. Dit risico speelt overigens momenteel al op een aantal plekken waar de gemeente garant staat voor de investeringen van de lokale energiecoöperatie. Er zijn goede argumenten om dergelijke garanties af te geven, maar wees open en eerlijk over de risico’s die hieraan zijn verbonden.
Bij een windproject is, ongeacht de partij die ontwikkelt, de locatie cruciaal. Dat klinkt heel logisch (en dat is het ook) maar de vraag is of iedereen zich dat realiseert. Partijen die een windproject willen ontwikkelen maar zelf geen grond hebben zijn natuurlijk zeer doordrongen van dit belang. Bedrijven proberen overal in Nederland afspraken te maken met grondeigenaren en ook energiecoöperaties doen (lokaal) aan dit spel mee. Er klinkt regelmatig kritiek op deze werkwijze maar als we dat anders willen dan moet het systeem (radicaal) worden aangepast.
Een publieke partij die zelf wil ontwikkelen heeft dus ook een geschikte locatie nodig. Een waterschap of een gemeente bezit vaak zelf grond en kan inventariseren of dit geschikt is voor een windproject. Als een overheid zelf geen (geschikte) grond heeft dan is het zeer de vraag of het wenselijk is om zelf een project te ontwikkelen. Dan moet een overheid afspraken maken met een particuliere eigenaar over grondvergoeding e.d. Welke meerwaarde biedt het in publieke handen houden dan nog precies?
Maar ook als er wel geschikte locaties in handen van de overheid zijn dan is de vraag nog steeds: is dit de meest geschikte/ gewenste locatie? Stel dat de omgeving liever een andere locatie wil? Welk belang moet dan voorop staan? Het publieke eigendom of de belangen van de omgeving?
De overheid is naast het ontwikkelen van een windproject ook vaak bevoegd gezag voor het afgeven van de benodigde vergunningen. De situatie waarin de overheid de vergunning regelt voor haar eigen windpark is onwenselijk. Dat kan in de praktijk bijvoorbeeld opgelost worden door de bevoegdheid bij een andere overheid neer te leggen zoals een omgevingsdienst of een provincie. Dat wordt in de praktijk ook gedaan bij andere ontwikkelingen zoals bedrijventerreinen of woonwijken.
Maar dit gaat verder dan de juridische kant van de zaak. Alle ruimtelijke projecten raken bestaande belangen, windprojecten zijn hierop geen uitzondering. Ook als een project in publieke handen is, kan er weerstand ontstaan. Het is voor inwoners van de gemeente dan van groot belang dat ze met hun zorgen en klachten terecht kunnen bij de gemeente. En als die gemeente tevens initiatiefnemer is dan is de kans groot dat er wantrouwen ontstaat. Dus los van juridisch voorkomen dat de slager zijn eigen vlees keurt is het ook van belang dat de overheid er voor álle burgers is en blijft. Ook voor mensen die bezwaren hebben tegen een windproject en/ of het ontwikkelproces.
Tot slot, waarom kiezen gemeenten ervoor om zelf te gaan ontwikkelen? Naast de opbrengsten(5) die lokaal terechtkomen kan ook meespelen dat de gemeente hiermee duurzaamheid lokaal wil stimuleren. Een windproject kan dienen als goed voorbeeld naar de inwoners. Naast deze positieve motivaties kunnen ook minder positieve zaken meewegen. Zo speelt er soms ook een sentiment dat zich ongeveer laat omschrijven als: ‘we doen het liever zelf dan het te gunnen aan die commerciële ontwikkelaars die er met de winsten vandoor gaan’. Het klopt dat bedrijven winst maken, gelukkig maar. Juist om meer evenwicht te brengen in verdeling van lusten en lasten zijn er al allerlei afspraken vastgelegd over financiële participatie en het streven naar 50% lokaal eigendom(6). Maar als een bedrijf mee-ontwikkelt dan komt een gedeelte van de winst niet in de directe omgeving terecht. Dat betekent overigens niet dat dat rendement automatisch en volledig in de ‘zakken van buitenlandse aandeelhouders verdwijnt’. Een gedeelte van die winst wordt weer geïnvesteerd in nieuwe projecten en andere onderdelen van ons energiesysteem.
Dat sentiment komt natuurlijk ergens vandaan en het is niet objectief vast te stellen of terecht is of niet. Laat ik volstaan met de opmerking dat het jammer is dat dit sentiment er (soms) is. Bedrijven hebben belangen, stellen zich zakelijk op en ongetwijfeld zijn er situaties waarin er vraagtekens gesteld kunnen worden bij hun handelen. Tegelijk hebben deze partijen expertise, geld, een lange adem en werken er vaak mensen met een drijfveer voor duurzame energie. Besluiten om niet met hen in zee te gaan kan natuurlijk altijd, maar om dat bij voorbaat op basis van een sentiment te doen helpt de energietransitie niet.
Concluderend, zelf ontwikkelen kan zeker een optie zijn maar weeg als overheid alles goed af. Bekijk hoe het is gelopen bij Harderwijk(7). En stel jezelf vooraf de juiste vragen. Waarom willen we dit precies? Kan een bestaand initiatief (incl. lokaal eigendom) het ook of misschien zelfs beter doen? Is een open gebiedsproces een betere optie? En als een geschikte locatie in handen van de gemeente is, is het dan verstandig om dit zelf te ontwikkelen of is een (maatschappelijke) tender een beter plan?
Hopelijk worden de genoemde projecten in goed overleg met de omgeving gerealiseerd, gaan ze in de nabije toekomst veel duurzame energie produceren en kan de opbrengst gebruikt worden voor nuttige maatschappelijke doelen. Of er, mede op basis van deze ervaringen, meer overheden de stap wagen om zelf te gaan ontwikkelen zal de toekomst uitwijzen.
1 Windenergie | Waterschap Rijn en IJssel wil 100% energieneutraal worden (https://www.wrij.nl/windenergie)
2 Windpark Fryslân | Fryslan (https://www.fryslan.frl/windpark-fryslan)
3 Windenergie | Gemeente Harderwijk (https://www.harderwijk.nl/over-de-gemeente/projecten-in-harderwijk/windenergie)
4 Informatieavond over aanleg windpark in gemeente Echt-Suster... - De Limburger (https://www.limburger.nl/cnt/dmf20220707_92988608)
5 Wind in Harderwijk – Een windpark ontwikkeld door een gemeente en waterschap | Windenergie Nieuws (https://windenergie-nieuws.nl/12/wind-in-harderwijk-een-windpark-ontwikkeld-door-een-gemeente-en-waterschap/)
6 Gedragscode Acceptatie & Participatie Windenergie op Land – NWEA (https://www.nwea.nl/gedragscode-wind-op-land/)
7 Investeren in windenergie: interessant voor gemeente en waterschap - Regionale Energiestrategie (https://regionale-energiestrategie.nl/praktijkverhalen/2134023.aspx)
Waardedaling huizenprijzen door windmolenparken?
Beleving van omwonenden van windprojecten: de werkelijkheid is grijs, genuanceerd, gelaagd
