Dat het hebben van een gezonde leefomgeving essentieel is voor mensenrechten, wordt algemeen erkend. Wanneer bijvoorbeeld het leefmilieu wordt aangetast door ontwikkelingsprojecten waarbij bossen worden vernietigd, kunnen lokale mensen ziek worden, en wordt hun fundamentele mensenrecht op voedsel, gezondheid en een behoorlijke levensstandaard wellicht geschonden. Hoewel er internationale consensus is over de nauwe band tussen mensenrechten en een gezond en schoon leefmilieu, is er nog altijd geen mondiale overeenstemming over de precieze juridische plek van het leefmilieu in het internationale mensenrechten-discours. De meest prangende vraag is of er een individueel mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu bestaat, en een hiermee corresponderende (zorg)plicht voor de overheid – wellicht zelfs voor het bedrijfsleven.
Beeld: golero via Getty Images
Erkenning van een individueel mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu is wezenlijk anders dan het beschouwen van een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu als een basisvoorwaarde voor het genieten van klassieke en al lang erkende en gevestigde mensenrechten. Een dergelijke ‘vergroening’ van reeds bestaande mensenrechten is al vele jaren gaande. Het zou pas echt revolutionair zijn als het recht op een schoon leefmilieu als op zichzelf staand mensenrecht zou worden erkend.
Omdat ondanks alle positieve ontwikkelingen nog veel onduidelijk is, kan de recent door de Mensenrechtenraad aangenomen resolutie over het mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu een soort ‘gamechanger’ zijn. Dit hangt mede af van wat er de komende tijd zal gebeuren: hoe reageert de internationale gemeenschap op deze resolutie?
Laat ik eerst de resolutie omschrijven, alvorens die vraag te behandelen. Op de laatste dag van de 48ste zitting van de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties (die duurde van 13 september tot 8 oktober 2021) werd een resolutie aangenomen over het universele mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu. Deze resolutie was voorbereid door een brede coalitie, formeel ondersteund door Costa Rica, de Malediven, Marokko, Slovenië en Zwitserland.
De resolutie erkent ‘het recht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu als een mensenrecht dat van belang is voor het genot van mensenrechten’ (para. 1). Deze nogal merkwaardige zin toont aan hoe lastig het was om dit recht expliciet als een individueel mensenrecht erkend te krijgen. Immers, je zou verwachten dat er zou staan dat het mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu mede van belang is voor het genot van andere mensenrechten, zoals het recht op leven, een adequate levenstandaard, etc., maar dat staat er niet.
Vele andere delen uit de resolutie lijken ook te suggereren dat een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu een noodzakelijke voorwaarde is voor het genot van mensenrechten, maar dat er geen afzonderlijk mensenrecht hierop bestaat. Zo wordt in de preambule het belang erkend van een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu ‘als cruciaal voor het genot van alle mensenrechten’, en wordt er in paragraaf 4 herhaaldelijk gesproken over mensenrechtenverplichtingen die betrekking hebben op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu.
Hoe dan ook, ook al lijkt de rest van de resolutie veeleer te suggereren dat een schoon leefmilieu een noodzakelijke voorwaarde is voor het genieten van reeds erkende mensenrechten, paragraaf 1 begint toch echt met een expliciete erkenning van het recht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu als een individueel mensenrecht.
De resolutie werd aangenomen met 43 stemmen vóór (waaronder Nederland) en 4 onthoudingen (China, India, Japan en de Russische Federatie). Geen enkele lidstaat van de Mensenrechtenraad stemde tegen de resolutie.
Rusland was het meest kritisch. De vertegenwoordiger van de Russische Federatie in de Mensenrechtenraad vond deze raad niet het geschikte orgaan voor de bevordering van een gezond leefmilieu, en vond het recht hierop te vaag, en grotendeels gebaseerd op niet-bindende instrumenten (soft law). Het was dus geen ‘recht’. Rusland diende een groot aantal amendementsvoorstellen in.(1) De sponsors van de resolutie gaven in reactie hierop aan dat de erkenning van het recht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu als een mensenrecht nu juist het hoofddoel was van de resolutie. De Russische amendementsvoorstellen werden allemaal verworpen.
De vertegenwoordiger van China benadrukte het belang van een harmonieus samenleven tussen mens en natuur, en merkte op dat het concept van ecologisch behoud al stevig verankerd was in de Chinese grondwet. Hij was echter ook van mening dat sommige delen van de ontwerpresolutie nog steeds ter discussie staan, waaronder de definitie en inhoud van het recht, en de wisselwerking met andere mensenrechten. Ook was China niet overtuigd dat de Mensenrechtenraad het mandaat had om dit recht formeel vast te stellen.
De Verenigde Staten van Amerika, die geen lid waren van de Mensenrechtenraad toen de resolutie in stemming werd gebracht, en dus ook niet vóór of tegen konden stemmen, hebben op 13 oktober 2021 een verklaring gepubliceerd op de website van de Amerikaanse missie bij de internationale organisaties in Genève, waarin over het recht het volgende wordt gezegd:
‘The United States is committed to taking ambitious action to address environmental challenges, including continuing our work with international partners to share our experience with concrete domestic actions to protect the environment. We also recognize that climate change and environmental degradation impact the enjoyment of human rights and affirm that when taking action to address environmental challenges and climate change, States should respect their respective human rights obligations. Nevertheless, the United States has consistently reiterated that there are no universally recognized human rights specifically related to the environment, and we do not believe there is a basis in international law to recognize a ‘right to a clean, healthy, and sustainable environment,’ either as an independent right or a right derived from existing rights. Furthermore, we do not consider the resolution introduced in this session recognizing a right to clean, healthy and sustainable environment to be an appropriate means of attempting to elaborate a new and undefined right, and we do not see this resolution as altering the content of international law or establishing a precedent in other fora.’
Dit Amerikaanse standpunt komt grotendeels overeen met dat van Rusland en China. Ergens is dit toch wel opvallend, omdat deze drie grootmachten zich niet zo vaak in hetzelfde kamp bevinden als het om de mensenrechten gaat.
Dat er nog veel onduidelijk is, dat klopt eigenlijk wel. Illustratief hiervoor is dat op het allerlaatste moment is besloten het woordje ‘veilig’ uit de resolutie te schrappen. Tijdens de informele onderhandelingen werd bezorgdheid geuit dat de Franse vertaling van ‘veilig’ (‘sûr’) te vaag was, en dat dit woordje de juridische basis kon vormen voor onverwachte verplichtingen voor Staten. De sponsors besloten daarom dit woord maar snel uit de resolutie te verwijderen.
Maar lost een dergelijke schrapping de problemen daadwerkelijk op, of is er iets meer fundamenteels aan de hand? Dat we nu behoren te spreken van een mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu, en niet van een mensenrecht op een ‘veilig’, ‘fatsoenlijk’, ‘niet-vervuild’, ‘gunstig’, ‘geschikt’, ‘adequaat’, ‘behoorlijk’, etc. leefmilieu…. Dat zijn natuurlijk geen details. Dat is een essentiële kwestie.
En dat is niet het enige probleem. Niemand zal ontkennen dat een gezond leefmilieu belangrijk is, en dat het een bijzonder hoge legitimiteit verdient vanuit emotioneel en moreel oogpunt. Maar dat is geen reden om het als mensenrecht te bestempelen. Immers, een nieuw mensenrecht kan slechts dan een impact hebben op de realiteit als het zodanig is gedefinieerd dat het toepasbaar is op specifieke en concrete situaties in het dagelijks leven. Zonder een dergelijke strikte en concreet toepasbare definitie loopt het recht op een gezond leefmilieu het risico een praktisch irrelevante toevoeging te blijven aan de categorie van derde generatie mensenrechten.
En er is nog een andere reden om belang te hechten aan de specifieke woordkeuze. Woorden als ‘veilig’, ‘geschikt’, en ‘adequaat’ suggereren dat de leefomgeving bestaat voor de mens. Wij mensen hebben er belang bij om ons leefmilieu te beschermen omdat het ons plezier geeft. Zolang het leefmilieu dit doet, is het voor ons ‘geschikt’, ‘adequaat’, ‘veilig’, etc. Sommige andere kwalificaties, zoals ‘schoon’, ‘gezond’ en ‘niet-vervuild’, staan een minder antropocentrische benadering toe. Want als er geen mensen op deze wereld zouden rondlopen, zou men toch van een ‘schoon’, ‘gezond’ en ‘niet-vervuild’ leefmilieu kunnen spreken. Echter, in dat laatste geval rijst de vraag of we überhaupt wel moeten spreken van een mensenrecht. Kunnen we het dan niet beter hebben over een recht dat toekomt aan de natuur zelf?
Dit soort debatten worden al decennialang gevoerd, door filosofen en mensenrechtsgeleerden, zonder dat dit tot een mondiale overeenstemming leidt. Het lijkt dus tamelijk zinloos om te wachten totdat er een soort consensus in de wetenschap ontstaat alvorens tot juridische erkenning van het mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu over te gaan. Dat is als wachten tot sint-juttemis.
De resolutie waarin het recht op een schone, gezonde en duurzame leefomgeving wordt erkend, mag aanleiding geven tot voorzichtig optimisme. Deze erkenning kan mogelijk een golf van op mensenrechten gebaseerde klimaatzaken over de hele wereld, zoals de wereldberoemde Urgenda- en Shell-zaken, mogelijk maken. Het zou nationale rechters in staat kunnen stellen een actieve rol te blijven spelen bij het vormgeven van de contouren van internationale en nationale verplichtingen tot bescherming van ons leefmilieu, wat essentieel is in een tijd van gevaarlijke klimaatverandering.
De resolutie geeft pleitbezorgers, milieubeschermers, campagnevoerders, activisten en eigenlijk iedereen die om het milieu geeft, een krachtige haak om hun werk aan op te hangen. Ze kunnen de resolutie gebruiken om regeringen en bedrijven ter verantwoording te roepen ter bescherming van de gezondheid van onze planeet. Bovendien kan deze internationale erkenning van een mensenrecht op een schoon, gezond en duurzaam leefmilieu het maken van wetgeving op regionaal, nationaal en lokaal niveau stimuleren.
Maar we moeten ons enthousiasme niet overdrijven. Momenteel buigt de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties zich over het recht. In de Algemene Vergadering is elke Staat in de wereld vertegenwoordigd. Het is daarom interessant om te zien hoe de stemming zal verlopen wanneer een resolutie, vergelijkbaar met de resolutie die recentelijk is aangenomen door de Mensenrechtenraad, aldaar in stemming zal worden gebracht. Hoeveel Staten zullen dan overtuigd zijn door de Russische, Chinese en Amerikaanse bezwaren, en zich onthouden van stemming, of wellicht zelfs tegen stemmen? Dat moet blijken. Wordt vervolgd…
A/HRC/48/L.23/Rev.1 Vote Item:3 - 43th Meeting, 48th Regular Session Human Rights Council, https://media.un.org/en/asset/k1g/k1g6cdjnxl
