Aanpassen aan klimaatverandering, dat doe je samen! En met de RAS, de regionale adaptatiestrategie, maken de zeventien partners van het Netwerk Water & Klimaat in Utrecht hier een goede start mee. Maar een RAS ligt er natuurlijk niet zomaar, hier is een gedegen proces aan vooraf gegaan. Graag delen wij onze ervaringen en leermomenten.
Sinds januari 2020 werken 14 gemeenten(1), provincie Utrecht, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en Veiligheidsregio Utrecht samen in het Netwerk Water & Klimaat. Het netwerk werkt aan een klimaatbestendige en waterrobuuste regio Utrecht Zuidwest.
Op 28 januari 2021 is de RAS officieel ‘omarmd’ tijdens een digitale klimaattop met alle partners van het netwerk. In de RAS maken we afspraken hoe we de samenleving en het gebied uiterlijk in 2050 aanpassen op de gevolgen van wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen. We zijn trots op het resultaat! En we delen graag wat we hebben geleerd in het doorlopen proces:
Neem je tijd om het speelveld te verkennen
Maak de RAS een gedragen visie voor de lange termijn
Organiseer een bestuurlijke stuurgroep
Neem je omgeving mee
Het opstellen van de RAS gebeurde met veel enthousiasme, maar was met 17 verschillende overheidspartijen niet altijd even makkelijk. Verschillende partijen hebben verschillende behoeftes en verschillende beelden bij een RAS. Met dit in ons achterhoofd hebben we bewust gekozen om de eerste paar maanden het speelveld te verkennen, in plaats van gelijk aan de slag te gaan met het schrijven van een eerste concept. Dit deden we met een werkgroep van ambtenaren afkomstig van de verschillende partners. Met de werkgroep is gezocht naar het nut en noodzaak, de inhoud en vorm van de RAS. Wat willen wij eigenlijk bereiken met de RAS? Hoe breed maken we de scope? Gaat de RAS bijvoorbeeld ook over bodemdaling en de transitie van het landelijk gebied? Hoe SMART kunnen we de regionale doelstellingen maken zonder dat we aan lokale bevoegdheden komen? En willen we gezamenlijk ook scherpe normen vaststellen voor wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen? Hoe gaan we dan om met gemeenten die al normen hebben ten opzichte van gemeenten waar normering nog in de kinderschoenen staat?
Eerste antwoorden op deze vragen werden op papier gezet. En ook hierin liepen de meningen uiteen. We formuleerden gezamenlijk een eerste aanzet voor visie, ambities en doelstellingen, en discussieerden hierover. De leden van de werkgroep waren het niet altijd met elkaar eens, maar dankzij deze discussies begrepen zij elkaars standpunten en belangen. Dit bleek cruciaal in het creëren van draagvlak voor de keuzes die later in het proces zijn gemaakt.
Na enkele maanden hadden we het speelveld en de meningen in beeld. Maar we bleven hangen in discussies over ambities, strategieën en doelstellingen waar we niet uit kwamen. Hierdoor ontstond bij de werkgroep een gevoel van verzadiging. Er was behoefte aan een procesinterventie. Wij vonden de juiste procesinterventie in het schrijven van een ‘RAS sneuvelversie’.
Sneuvelversie – wat en waarom?
Een sneuvelversie is iets anders dan een concept versie. Een sneuvelversie ordent en structureert alle mogelijke inzichten uit het zoekproces en schetst daarmee de hoeken van het speelveld. Een sneuvelversie beoogt een indruk te geven van vorm en inhoud, met als doel om scherp te krijgen welke onderdelen die er al lagen goed of minder goed zijn en welke zaken ontbreken of overbodig zijn. Een sneuvelversie is per definitie onvolledig, te gedetailleerd en/of te vaag en ook kunnen er tegenstrijdigheden inzitten, maar het geeft een goed beeld van de keuzes die gemaakt moeten worden. Een sneuvelversie heeft als doel te sneuvelen!
Deze procesinterventie (de sneuvelversie) had het gewenste resultaat. Het gaf inzicht in datgene waar we het met elkaar wel n en niet over eens waren, en de ‘witte vlekken’. Dankzij de feedback van de werkgroep op deze sneuvelversie konden we een eerste concept RAS opstellen. Dit concept is met het hele netwerk gedeeld.
Les 1: Neem de tijd om het speelveld te verkennen om belangen en verwachtingen te doorgronden en te werken aan draagvlak. Een sneuvelversie helpt om de resultaten van het zoekproces te bundelen en maakt witte vlekken en voorliggende keuzes scherper.
We liepen in het proces van de RAS, zowel bij de sneuvelversie als het eerste concept, steeds aan tegen de concreetheid van de doelstellingen. Bevat de RAS scherpe, uitgewerkte regionale kaders en normen voor wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen? Of laten we deze normering over aan de lokale overheden en moet de focus liggen op algemene basisdoelstellingen? Een ander punt dat speelde was de tijdshorizon van de RAS. Er was een grote behoefte aan handelingsperspectief en actie op korte termijn. Tegelijkertijd was er de noodzaak van de lange termijn visie om de acties op korte termijn in perspectief te plaatsen. Dit vraagstuk hebben we daarom voorgelegd aan een bestuurlijke stuurgroep (zie punt 3).
Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om de RAS in te steken als een visiedocument voor de lange termijn, dat als basis dient voor de acties op korte termijn. De RAS beschrijft onze visie gericht op een waterrobuuste en klimaatbestendige regio in 2050 en bevat zeven strategieën om de visie waar te maken. Daarin hebben we de normering uiteindelijk bewust weg gelaten. Voor elke strategie hebben we eerste concrete stappen opgeschreven, om daarmee ook een link te hebben met het hier en nu. Het geheel van visie en strategieën is visueel weergegeven in een streefbeeld. Op die manier bieden we handelingsperspectief en is de RAS een onderlegger voor lokaal en regionaal beleid. Een basis en gezamenlijke taal, waarop we in lokaal en regionaal beleid, subsidieaanvragen en gezamenlijke projecten voort kunnen borduren.
Om tegemoet te komen aan de wens en noodzaak om op de korte termijn echt aan de slag te gaan, is afgesproken dat we bij de RAS een kortlopend flexibel uitvoeringsprogramma maken, met daarin concrete speerpunten en maatregelen voor de komende 3 tot 5 jaar. Dit uitvoeringprogramma kunnen we jaarlijks herijken en geeft de mogelijkheid om adaptief te zijn.
Les 2: Een visie schetst het gewenste lange termijn perspectief en creëert een gemeenschappelijke basis. Hieraan kun je kortlopende flexibele uitvoeringsplannen of andere producten hangen, die de visie concreet een stapje dichterbij brengen.
De zoektocht naar het gedeelde beeld van de RAS speelde niet alleen op ambtelijk niveau. Ook de bestuurders van de Water & Klimaat Tafel hadden verschillende verwachtingen. Om bij de bestuurders aan draagvlak en begrip te werken, is vroeg in het proces een bestuurlijke kerngroep RAS samengesteld. In deze stuurgroep waren de verschillende kenmerken en belangen van de regio vertegenwoordigd. De stuurgroep werd intensief betrokken en op die manier kregen we meer feeling met de bestuurlijke gevoeligheden rondom de RAS. Ook konden we toetsen en vragen stellen. Bovendien acteerden de stuurgroepleden als ambassadeurs voor de RAS. De behandeling op de brede bestuurstafel verliep hierdoor veel soepeler.
De bestuurlijke vaststelling van de RAS verliep soepel. De RAS is behandeld in alle colleges, maar hoefde niet ondertekend te worden. De basis voor de RAS is namelijk de in 2019 ondertekende samenwerkingsovereenkomst van het Netwerk Water & Klimaat, en de RAS is vooral richtinggevend van aard. Daarom hebben we de colleges gevraagd om hiermee in te stemmen en zich in te spannen om de visie en strategieën uit de RAS te vertalen naar lokaal beleid. De visie is, door onderschrijving van de colleges, een belangrijk richtinggevend document voor lokale adaptatiestrategieën, het regionaal uitvoeringsprogramma en de aanvraag van subsidie in het kader van de impulsregeling klimaatadaptatie van het Rijk. De RAS is vervolgens als richtinggevend document aangeboden aan de Raden, AB van het waterschap en Provinciale Staten.
Les 3: Investeer in een gedegen bestuurlijk proces. Een bestuurlijke kerngroep kan helpen om gevoeligheden in kaart te brengen en levert bestuurlijke ambassadeurs op. Maak een afweging over wat wel/niet bestuurlijk wordt vastgesteld.
Naast de partners binnen Netwerk Water & Klimaat hebben ook verschillende omgevingspartners(2) naar de conceptversie gekeken. Hun feedback hielp ons om breder te kijken en een integraal document op te stellen. Dit was niet ons enige doel. Door de omgevingspartners vanaf het begin mee te nemen, wilden we een goede basis leggen voor de toekomstige samenwerking in het RAS uitvoeringsprogramma. Deltacommissaris Peter Glas verwoordde het tijdens de klimaattop van het netwerk als volgt: “Jullie zijn erin geslaagd om de verbinding te leggen met veel belanghebbenden, van het Rijk tot en met de wijk.” Hij had ook een aanbeveling: “Zorg ervoor dat je het bedrijfsleven ook aan boord krijgt en vergeet de jongeren niet.” Dit nemen we ter harte. Zo is er in het uitvoeringsprogramma RAS speciale aandacht voor het klimaat adaptief maken van bedrijventerreinen En is een begin gemaakt met ‘JongRAS’ waarbij jongeren worden betrokken bij klimaatadaptatie.
Een ander belangrijk issue binnen de RAS was het verknopen van klimaatadaptatie met overige (maatschappelijke) opgaven in de regio Utrecht. De RAS is immers direct gelinkt aan andere grote ruimtelijke opgaven en trajecten, zoals de Regionale Energiestrategie (RES), het Regionaal Economisch Programma (REP), het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT), de Blauwe Agenda van de Utrechtse Heuvelrug en het Bestuurlijk Platform Groene Hart. In de RAS zijn de (andere) maatschappelijke opgaven en regionale trajecten geadresseerd. In het stuk zijn verwijzingen en dwarsverbanden benoemd. Dit is nog geen daadwerkelijke verknoping van de verschillende visies. Daar ligt voor ons nog een uitdaging, zowel op strategisch als op tactisch en operationeel niveau. We horen dan ook graag hoe andere werkregio’s dit aanpakken.
Les 4: Betrek je omgeving om de RAS aan te laten sluiten op andere beleidsterreinen en maatschappelijke opgaven. Dit is de basis voor verdere samenwerking in o.a. de uitvoeringsagenda.
Uiteindelijk zijn we trots op een mooi resultaat dat daadwerkelijk door alle partners in ons netwerk is omarmd. Een belangrijke stap om de complexe opgave ‘klimaatadaptatie’ gezamenlijk uitvoerbaar te maken.
1) De Bilt, Woerden, Oudewater, Houten, Utrechtse Heuvelrug, Lopik, Wijk bij Duurstede, Montfoort, Bunnik, Utrecht, Stichtse Vecht, Nieuwegein, IJsselstein, Zeist.
2) ProRail, Rijkswaterstaat, Natuur en Milieufederatie Utrecht, Natuurmonumenten, Blauwe Agenda, Staatsbosbeheer, het Utrechts Landschap, Utrechts Particulier Grondbezit, LTO, Nederlandse Fruittelers Organisatie, Vitens, Tuinbranche NL en de VHG.
