De afgelopen vier jaar heeft Paul van Meekeren als wethouder energietransitie meegeholpen om woningen in Purmerend van het aardgas te halen. Een jongleerspel van haalbaarheid, betaalbaarheid en uitvoerbaarheid. Van Meekeren zette voor Klimaatweb de mooie ervaringen, uitdagingen en nodige leermomenten op papier. In dit artikel lees je zijn bevindingen over communicatie naar de inwoners, de rol van de gemeente in de energietransitie en handvatten die daarbij nodig zijn vanuit het Rijk.
Biomassacentrale SVP
Sinds 2015, toen op de klimaattop in Parijs het streven werd vastgelegd om de opwarming van de aarde beperkt te houden tot 1,5 graad, is er veel gebeurd. Ook in Nederland. Toen ik in 2017 nog in de raad van Purmerend zat ontstond het initiatief om bestaande particuliere woningen van het gas af te halen. Het riool in de wijk Overwhere-Zuid moest worden vervangen en wij zagen een koppelkans om gelijk een warmtenet in deze wijk te realiseren. De raad stemde in met een eerste pilot van 95 woningen en een krediet van 870.000. Het jaar daarop, in 2018, hebben we bij het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) een aanvraag gedaan voor deze wijk. We zaten daarmee in de eerste ronde van de 27 proeftuinen, dat betekende een subsidie van 6,9 miljoen om 1276 aansluitingen te realiseren.
De eerste stap naar een duurzaam warmtenet in Purmerend werd begin jaren ‘80 al gezet. Na de tweede oliecrisis besloot Purmerend dat stadsverwarming een goede manier was om energie te besparen. De Stadsverwarming (SVP), in eigendom van de gemeente, was financieel echter geen succes. De energietransitie kwam daardoor pas echt op gang toen er in 2014 een biomassacentrale in Purmerend werd gerealiseerd. Vanaf 2019 werd het warmtenet zelfs rendabel, als college hebben we een gedeelte van het rendement gebruikt om de tarieven voor de gebruiker te verlagen.
Het rendement gebruiken om tarieven verlagen zie ik als eerste stap naar het verschuiven van het eigendom van de SVP naar de inwoners van Purmerend. De stap om te verduurzamen is voor woningeigenaren kleiner als het samen wordt gedaan en de woningeigenaar het rendement op de investering terugziet. In plaats van een BV waarvan de gemeente 100% aandeelhouder is, wordt de gebruiker eigenaar via bijvoorbeeld een coöperatie, een rechtsvorm die is gericht op samenwerken en dus zeer geschikt om gezamenlijk duurzame energie op te wekken. Daarom denk ik dat coöperaties op de lange termijn altijd de beste optie zijn. Waarmee ik niks af doe aan de proeftuin in Purmerend: dat is op de juiste plek en de juiste plaats een mooi initiatief en geslaagd project!
Omdat ik als bestuurder vond dat we vaart moesten maken met de kans die ons met de PAW financiering door het Rijk werd geboden, werkten we met strakke planningen. Maar waar deadlines handig kunnen zijn binnen het project, kunnen ze buiten het project tegenwerken. Een gemeenteraad bijvoorbeeld wil resultaten zien, en is vaak scherp op wat je presteert als wethouder. Ik moest sturen op korte termijn, terwijl het project juist is gebaat bij een lange-termijnvisie. Niet alleen de raad, ook bewoners willen liever duidelijkheid op korte termijn. Geef ze die, al bestaat de duidelijkheid slechts uit mededelen dat je het als gemeente nog niet weet. Dat is beter dan je vastpinnen aan deadlines die je niet kan waarmaken.
Ook de koppelkans met het riool bleek gaandeweg het traject veel minder voordelig dan we hadden gedacht. In de praktijk bleek het lastig om de planning van riolering en aanleg van het warmtenet op elkaar te laten aansluiten. Dat is wel een advies dat ik wil meegeven; staar je niet blind op een voordeel dat op papier voor de hand ligt maar in de praktijk niet goed blijkt te werken. Wees flexibel en durf inefficiënte oplossingen te wijzigen, ook als dat betekent dat een deadline niet wordt gehaald: kwaliteit voor kwantiteit.
Dit project heeft mij geleerd dat communicatie erg complex kan zijn. Dat komt vooral door de vele belanghebbenden in het proces; woningeigenaren, raadsleden, ambtenaren, het bedrijf Stadsverwarming, Liander en de Rijksoverheid. Iedereen heeft een rol en soms een dubbelrol. Dat we het hebben gepresteerd om in de pilotwijk bijna alle huizen van het gas af te krijgen, was het resultaat van een lange periode van communiceren. Dit deden we in de vorm van bijeenkomsten in de plaatselijke lagere school, we werkte als team samen in een woning in de wijk, hadden meerdere gesprekken aan de keukentafel, ga zo maar door.
Dit lokale maatwerk is niet zomaar te vertalen of op te schalen naar andere wijken. Daar is niet genoeg capaciteit of geld voor beschikbaar. Gemeenten kijken daarom ook naar het Rijk, en terecht. Je kunt de rekening van de energietransitie niet eenzijdig bij gemeenten neerleggen. Ik was als wethouder ook verantwoordelijk voor jeugdzorg en heb zelf ondervonden hoe het kan uitpakken als iets over de schutting wordt gegooid bij gemeenten. Als Purmerend zijn we dankbaar voor de steun van het Rijk bij onze eerste stappen op het gebied van de energietransitie. Maar er zijn meer wijken. Wat dat betreft begrijp ik als geen ander de zorgen bij andere gemeenten, die bijvoorbeeld geen PAW-geld hebben ontvangen.
Aanleg Warmtenet in Overwhere-Zuid
Aparte aandacht verdient de netbeheerder, in het geval van Purmerend is dat Liander. Naast het elektriciteitsnet is Liander ook verantwoordelijk voor het gasnet. In Purmerend zijn we voornamelijk huizen aan het aansluiten op ons warmtenet, dat betekent dat het elektriciteitsnet van Liander niet wordt belast. Naast het tegengaan van netcongestie heeft een warmtenet het voordeel dat er geen oud gasnet meer hoeft te worden vervangen. Of tenminste, dat zou je denken…
Bij de pilotwijk hebben we 85 van de 95 woningen van het gas gehaald en zijn er 3 bewoners zelf aan de slag gegaan om hun woning all-electric te maken. Voor de paar resterende woningen heeft Liander een nieuw gasnet moeten aanleggen. Wat mij betreft je reinste verspilling van gemeenschapsgeld.
Afgelopen december 2021 heeft het nieuwe kabinet wetgeving aangekondigd waarin gemeenten de bevoegdheid krijgen om wijken aan te wijzen die van het aardgas af gaan, natuurlijk op voorwaarde dat een beschikbaar alternatief voorhanden is. Het recht op gas vervalt, een recht op warmte blijft. De verwachting is dat deze nieuwe wetgeving in 2024 van kracht wordt. Dit had veel eerder gekund en gemoeten. Je kunt niet iets neerleggen bij gemeenten zonder de juiste instrumenten om het ook te regelen.
Als gemeente hebben we als eerste proeftuin daadwerkelijk woningen van het gas gehaald. Daar ben ik ontzettend trots op en dat blijft Purmerend hopelijk volhouden. Maar dat ging niet zomaar, we hebben de afgelopen jaren veel geleerd en dat was ook de bedoeling van het project. De naam zegt het immers al: het is een proeftuin.
Terugkijkend denk ik dat onze investering in een pilotwijk heeft meegeholpen om de subsidie toegewezen te krijgen. Laat als gemeente gewoon zien dat het je er volledig voor gaat en dat je keuzes durft te maken. Of er nu wel of geen subsidie is, neem je Transitievisie Warmte als uitgangspunt en ga organisaties, inwoners en coöperaties betrekken in je plannen. Niet delegerend vanuit een bureau op het gemeentehuis, maar ga actief de wijk in. Ga actief lobbyen bij VNG en het Rijk voor meer geld voor de onrendabele top van alle projecten. Want dat is de grootste (financiële) hobbel die we hebben te nemen als gemeenten. Maar hoe dan ook, ga het gewoon doen!
Geen PAW-subsidie voor warmtenet: deze gemeente overkwam het
